دسته بندی صنایع دستی ایران

صنایع دستی کشورمان را که بر اساس نظر کارشناسان ، یکی از سه قطب برتر صنایع دستی جهان است ـ همراه چین و هند ـ از جهات گوناگون می‌توان طبقه‌بندی کرد ، ولی از آنجا که روش تولید فرآورده‌های دستی یکی از مهم‌ترین وجوه تمایز این « هنر ـ صنعت » است ، طبقه بندی زیر که بر مبنای روش ساخت این گونه محصولات به عمل آمده است ، می‌تواند مورد عنایت و توجه بیشتری قرار گیرد .

1. بافته‌های داری : محصولاتی است که به کمک دارهای افقی یا عمودی مستقر در زمین ، در زمان بافت ، تولید می‌شود . گلیم ساده ، گلیم سوماک ( گلیم یک رو )، زیلو ، پلاس ، گبه و قالی، مشهورترین بافته‌های داری و ضمناً مهمترین زیراندازهای سنتی ایران به شمار می‌روند .

2. دستبافی ( نساجی سنتی ) : فرآورده‌هایی که با کمک دستگاههای بافندگی دو وَردی ، چهار وَردی ، شش وَردی، هشت وَردی و ژاکارد دستی تولید می‌شود . زری، مخمل ، ترمه و « دارایی » شاخص‌ترین دستبافتهای کشورمان محسوبند و جاجیم و پارچه‌های دستباف پنبه‌ای ، پشمی و ابریشمی که درمناطق شهری ، روستایی و عشایری تولید می‌شود ، از دیگر دستبافتهاست .

3. بافتنی : انواع محصولاتی که با کمک میل و قُلاب و مانند آن ، با بهره‌گیری از الیاف طبیعی تولید می‌شود ؛ نظیر جوراب ، کلاه ، دستکش ، شال گردن و غیره که امروزه به طور کلی در مناطق روستایی و گاه عشایری به دست زنان تولید می‌شود .

4. رودوزیهای سنتی : همه محصولاتی که از طریق دوختن نقوش سنتی روی پارچه‌های بی‌نقش ، یا کشیدن قسمتی از نخهای تار و پود پارچه به وجود می‌آید . سوزندوزی بلوچ ، تپه دوزی کرمان ، قلاب دوزی رشت ، گلابتون دوزی بندر لنگه ، سوزن دوزی ممقان ، سوزندوزی و ملیله دوزی اصفهان جزء مشهورترین رودوزیهای ایرانی است . شمار رودوزیهای سنتی ایران را می‌توان متجاوز از 30 نوع دانست که در هر منطقه از کشورمان با بهره‌گیری از ویژگیهای منطقه‌ای از نظر طرح و نقش و بر اساس سنتهای موجود تولید می‌شود .

5. چاپهای سنتی : مراد از « چاپهای سنتی » ، نقش پذیری پارچه ، با مهر ، قلم مو و نظایر آن است . چاپ قلمکار در روزگار ما در اصفهان از رونق بسزایی برخوردار است و بیشتر با قالبهای چوبی بر روی پارچة متقال انجام می‌شود . چاپ کلاقه‌ای در تبریز و اسکو رواج دارد و به طور کلی بر پارچة ابریشمی با مهر و به شیوة خاص صورت می‌پذیرد .

6. نمدمالی : انواع فرآورده‌هایی که با تراکم فشردة توده‌های پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورزدادن تهیه می‌شود . از این راه ، محصولاتی مانند کلاه نمدی ، پالتو نمدی ( کَپَنک) ، نمد زیرانداز و غیره تهیه می‌شود . نمد مالی به صورت نمد زیر انداز ، در شهرهایی چون استهبان ، رامسر ، سمنان ، بهبهان و غیره رواج دارد ، ضمن آنکه تولید کلاه نمدی که بخشی از لباسهای سنتی مردان لُر ، قشقایی ، بختیاری است ، در شهرهایی چون شهر کرد و شیراز رونق دارد .

7. سفالگری و سرامیک سازی : محصولاتی که با استفاده از گلِ رس و همچنین گِلِ به دست آمده از سنگهای کوارتز و کائولین به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می‌شود .

محصولات سفال و سرامیک مناطقی چون لالجین همدان ، میبُدیزد ، مندگناباد ، اصفهان ، شهرضا ، نطنز ، تبریز و قم از شهرت بسزایی برخوردار است ، ضمن آنکه طی سالهای اخیر ، محصولات جالب و باارزشی در شهر تهران به دست صنعتگران هنرمند سفالگر ساخته و عرضه شده است .

8. شیشه گری : محصولاتی که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده در کوره ، نظیر سیلیس ، خرده شیشیه و یا ترکیبی از این دو و با استفاده از روش دمیدن با لولة مخصوص و کاربرد ابزار دستی شامل انبر ـ قیچی و قالبهای ویژه و غیره حاصل می‌شود و مراحل تکمیلی و تزیینی دیگری نظیر نقاشی ، تراش ، آبگزنمودن ، مات کردن ، تلفیق با فلز و غیره را نیز در بر می‌گیرد .

مهم ترین مرکز ساخت محصولات شیشة دست ساز ، تهران است که در آن کارگاههای متعددی به تولید محصولات شیشه‌ای با « روش فوتی » ( = دست ساز ) می‌پردازد .

9. تولید فرآورده‌های پوست و چرم : محصولاتی که با استفاده از پوست و چرم دباغی شده به شیوة سنتی تولید می‌شود ، نظیر پوستین ، کلاه پوستی ، چاروق . محصولاتی تکمیلی چرمی ، نظیر تلفیق چرم با محصولات دستباف ، جزء این گروه هستند .

در زمینه تولید فرآورده‌های پوستی ، شهرهایی نظیر مشهد ، شاندیز ، بجنورد ، قوچان و شیروان در استان خراسان و شهر اصفهان مشهور هستند و زیباترین چاروقها در بجنورد ، قوچان ، ماسوله ، زنجان ، مهاباد و سردشت تولید می‌شود . ضمن آنکه شهر تهران هم مهمترین مرکز تولید محصولات تکمیلی چرمی است و هم آنکه کارگاههای متعددی در این شهر به تهیه و ارائه محصولات چرمی شامل نقاشی ، خطاطی و حکاکی روی چرم با استفاده از چرم‌های سبک ـ یعنی چرمهای تهیه شده از پوست گوسفند و بز ـ می‌پردازند . خرید صنایع دستی

10 . محصولات فلزی و آلیاژ : فرآورده‌هایی که به شیوة سنتی ، با استفاده از ابزار دستی و انواع فلزات ( مس ، نقره ، طلا و آهن ) و انواع آلیاژها ( برنج و ورشو ) تولید می‌شود ، نظیر انواع ظروف خانگی ، چاقو ، قندشکن ، قلم تراش ، قفل و غیره .

11.قلمزنی ، مشبک کاری و حکّاکی روی فلزات و آلیاژها : « هنر ـ صنعتی » است که طی آن طرحها و نقوش سنتی با استفاده از قلم ، چکش و سایر ابزار دستی بر روی اشیاء ساخته شده از فلز یا آلیاژ شکل می‌گیرد .

12.سنگ تراشی و حکّاکی روی سنگ : شامل مصنوعاتی است که مواد اولیة اصلی آن را انواع سنگها نظیر فیروزه ، سنگ مرمر ، سنگ یشم ، سنگ سیاه ، سنگ سفید ( آلاباستر ) و غیره تشکیل می‌دهد و با ابزار و وسایل مختلف تراشیده یا حکاکی می‌شود ، نظیر انواع ظروف ، پایة چراغ ، هاون ، ظرف میوه ، انواع نگین و آثار تزیینی و غیره . در زمینة سنگ تراشی و حکاکی روی سنگ ، صنعتگران شهر مشهد به سبب آثار متنوع و با ارزشی که از سنگهای گوناگون ، و از آن جمله فیروزه ، تولید و ارائه می‌کنند ، شهرت دارند ؛ ضمن آنکه در شهرهای قم ، کرمان و تهران نیز فرآورده‌های مصرفی و تزیینی جالبی از سنگهای مختلف تولید و عرضه می‌شود .

13.خرّاطی چوب : شیوه‌ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن و با ابزار و وسایل مختلف و به طور کلی به وسیلة دستگاه خراطی ، اشیائی نظیر انواع قلیان ، گهواره ، پایة آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته می‌شود . این حرفه که قدمت و پیشینه‌ای بسی طولانی دارد ، هم اکنون در شهرهای مختلفی از کشورهای پررونق است .

14. ریزه کاری و نازک کاری چوب : روشی از ساخت فرآورده‌های چوبی است که طی آن با وسایل نجاری مانند ارّه ، رنده ، سوهان ، مغار و غیره قطعه‌های کوچک آماده شده را به صورت روکش بر روی بدنة چوبی می‌چسبانند و تحت فشار قرار می‌دهند . از این طریق ، انواع قاب عکس ، شکلات خوری ، جعبة کارد و چنگال و غیره ، حتی میز و صندی و مبلمان هم تولید و عرضه می‌شود .

در هنر نازک کاری چوب ، صنعتگران هنرمند سنندجی و ریزه کاران چوب ارومیه ، و نازک کاران چوب رشت به خاطر آثار زیبا و با ارزش و متنوعی که تولید و عرضه کرده‌اند ، نزد خاص و عام معروفند .

15 . منبت کاری ، کنده‌کاری و مشبک کاری چوب : شیوه‌ای دیگر از تولید محصولات چوبی است که طی آن طرحها و نقوش سنتی با استفاده از قلم ، چکش ، مُغار و دیگر ابزار نجاری بر روی چوبهای مرغوب و بادوام شکل می‌پذیرد .

در زمینة کنده کاری چوب ، باید از آثار زیبای صنعتگران ورازده علیا و جوربند در بخش چمستان شهرستان نور ، و در خصوص منبت کاری باید از آثار منبت کاران هنرمند آباده‌ای و گلپایگانی نام برد که برخی از تولیداتشان براستی در خور تحسین است ؛ ضمن آنکه طی سالهای اخیر ، آثار منبت زیبایی در تویسرکان ، جوکار ملایر ، اراک ، اصفهان و تهران ( به صورت مبلمان ) ساخته و عرضه شده است .

16. حصیر بافی : این زمینة هنری ، خود شامل زمینه‌های دیگری است ، چون بامبوبافی ، مروار بافی ، ترکه بافی ، سبد بافی و چیغ بافی ( = دیوارة اطراف سیاه چادر عشایر که از نی و یشم تهیه و غالبا ً نقشهای زیبایی هم بر روی آن بافته می شود ) . اما حصیر بافی ، بافت رشته‌های حاصله از الیاف سلولزی ( گیاهی ) با دست و ابزار سادة دستی است که طی آن محصولات گوناگونی چون حصیر زیر انداز ، سفرة حصیری ، انواع سبد ، انواع ظروف و غیره تولید و عرضه می‌شود .

گفتنی است که در هر منطقه‌ای از کشورمان ، با توجه به مواد اولیة در دسترس و سنت تولید ، انواع حصیر و سبد بافته می‌شود . چنانکه در سیستان و بلوچستان ، از برگهای نخل وحشی ( داز ) برای تولید حصیر استفاده می‌کنند ، در دزفول از برگهای درخت نخل به همراه کانوا یا مواد اکریلیک ، برای تولید سبدهای کوچک زیبای حصیری معروف به « کپو » بهره می‌گیرند .

در برخی از روستاهای میناب از برگ نخل برای تولید انواع محصولات حصیری استفاده می‌شود و در استانهای گیلان و مازندران از گیاهانی چون « لیغ » ، « سوف » و « ساریز» برای حصیر بافی استفاده می‌کنند ، در طُرقبه از ترکه‌های گیاهی موسوم به « ارغوان » سبد بافته می‌شود و در رشت از ترکه‌های « بید مرواری » محصولات و ظرفهای گوناگون حصیری می‌بافند که به « مروار بافی » معروف است .

17. خاتم سازی : روشی از تولید فرآورده‌های چوبی که طی آن با استفاده از روکش به دست آمده از به هم چسباندن و برش زدن قطعات کوچک فلزات ، استخوان و انواع چوب در شکلها و طرحهای سنتی معمولاً به صورت هندسی و به کمک ابزار و وسایل مختلف ، فرآورده‌هایی مانند انواع قاب عکس ، جعبه ، شکلات خوری ، میز ، صندلی و حتی مبلمان ساخته می‌شود .

18. معرق کاری : در این هنر ، طرحها و نقشهای سنتی را بر زمینة چوبی یا سرامیک اجرا و سپس داخل خطوط طرحها را خالی و فضای خالی شده را با قطعات آمادة چوب ، سرامیک ، فلز ، صدف و سنگ پر می‌کنند . هنر معرق ، معرق چوب ، کاشی معرق ، معرق سوخت روی چرم را شامل می‌شود . نظر به اهمیت منبت کاری و معرق چوب و نیز خاتم سازی به عنوان هنر منحصر بفرد ایران اسلامی ، این رشته‌ها جداگانه و به تفصیل توضیح داده شده است .

19 . کاشی گری : « هنر ـ صنعت » شکل بخشیدن به گِل ، پخت آن در کوره ، تزیین آن با رنگ ، لعاب و نقش و سرانجام پخت دوباره در کوره که در کشورمان سابقه‌ای بس طولانی دارد .

از کاشی که خود انواع مختلفی نظیر هفت رنگ ، معرق و معقلی دارد ، برای تزیین و زیبایی اماکن مذهبی و دیگر مجموعه‌های فرهنگی و گاه ساختمانهای مسکونی استفاده می‌کنند .

ایرانیها در این هنر ، پیشینه‌ای کهن و درخشان دارند و پیوسته هنرشان در ابعاد جهانی مطرح بوده و هست . کاشیهای معرق مسجد شیخ لطف الله در اصفهان ، کاشیهای هفت رنگ مسجد امام در اصفهان ، کاشیهای مَعقِلی موجود در مسجد گوهرشاد و بقعة شیخ صفی الدین اردبیلی و غیره همه بیانگر ذوق و هنر سرشار ایرانیان در ساخت کاشی و زیبا سازی بناست .

کاشی سازی از جمله هنرهایی است که طیّ دو دهة اخیر مورد توجه فراوان قرار گرفته است و کاشی کاران هنرمند ایرانی به ویژه کاشی کاران اصفهانی ، مشهدی و شیرازی برای زینت بخشیدن و احیاء و مرمت اماکن متبرکه در داخل و خارج کشور و دیگر آثار باستانی و فرهنگی تلاش و کوشش بسیار کرده‌اند .

20.ملیله سازی : ساخت اشیاء مختلف نظیر سرویس چایخوری ، تُنگ و همچنین برخی از زینت آلات با استفاده از مفتولهای نقره ، طلا و به طور نادر مس و به کمک ابزار و وسایل سادة فلز کاری نظیر حدیده ، نورد ، انبر ، قیچی و کورة مخصوص .

1. میناکاری : مراد ساخت بدنة فلزی ، لعاب کاری ، پخت ، نقاشی و پخت دوبارة اشیاء در کوره است که همة این مراحل به کمک ابزار و وسایل ساده و استفاده از طرحهای اصیل و سنتی در مرحلة نقاشی انجام می‌شود و به نام « مینای نقاشی » هم معروف است .

2. ساخت اشیاء مستظرفه و هنری : منظور ساخت اشیاء و وسایل ظریفی است که در آنها عامل هنر به مراتب بیش از فنون تولیدی دیگر دخالت داشته و عامل کاملاً تعیین کننده‌ای بوده است . این گروه شامل نگار گری ، نقاشی روی صدف ، لاکی ( = نقاشی روغنی ) ، تذهیب و تشعیر می‌شود .

3. ساخت زیور آلات : مراد ساخت و تولید جواهرات محلی و همچنین زینت آلات با استفاده از طلا ، نقره و انواع آلیاژهاست .

4. ساخت دیگر فرآورده‌های سنتی : نظیر فیروز نشانی ( فیروزه کوبی ) ، طلا کوبی روی فولاد ، انواع عروسکهای محلی ( عروسک با لباسهای سنتی مناطق مختلف کشور ) ، تخت کشی گیوه ( آجیده و لته‌ای ) و غیره که با ابزار وسایل دستی و با استفاده از طرحهای سنتی ساخته و پرداخت می‌شود .